نگاهی بر نقش گل و مرغ در نگارگری ایران
نقش گل و مرغ همان آشناترین سبک در نگارگری ایرانی است که همه ما آن را می شناسیم و همانطور که از نامش برمی آید از دو عنصر شاخص گُل و مرغ تشکیل شده است.گل و مرغ نماد موهبت الهی و تجلی ظریف و لطیف آفریدگار است.
نقاشی گل و مرغ، اصطلاحی برای توصیف نوعی از نقاشی قدیم ایرانی است که دارای موضوع گل، برگ، پرندگانی مانند بلبل و گاه پروانه بود.
در این طرحها گل و مرغ همچون عاشق و معشوق در مناظره عاشقانه هستند، در اینجا مرغ عاشق است و گل، معشوق. در ادبیات فارسی بارها به این مناظرات عاشقانه اشاره شده است، همچون غزلی از خواجه حافظ شیرازی که می فرمایند:
فکر بلبل همه آن است که گل شد یارش گل در اندیشه که چون عشوه کند در کارش
گفتگوی عاشقانه گل و مرغ به تسبیح گویی خداوند و ذکر حق نیز تشبیه می شود. در نگارگری گل و مرغ ایجاد هارمونی بین عناصر نقاشی بسیار ظریف است. لازم نیست پرنده نیز حتما در اثر ترسیم شود، اما در صورت حضور به حالت انتظاری صبورانه برای شکوفایی گل و عشقبازی با اواست.
پرنده گاه با اوج گیری و حالت سرمستی، خود را از عالم ماده جدا کرده و حالت صعود به سوی عالم غیر مادی دارد. رنگ آمیزی نقش های گل و مرغ و به طور کلی نگارگری ایرانی واقع گرا نیست و نقاش در انتخاب رنگ هایش کمابیش آزاد است. عناصر این نقاشی از طبیعت الهام گرفته و عناصری همچون گل ها، درختان، انواع پرندگان مثل بلبل، طاووس و گاه همراه با حشراتی در کنار این عناصر مثل. پروانه دیده میشود. از این نقاشی جهت تزئین صنایع متعدد استفاده میشد، مثل جلد کتاب، قاب آیینه، قلمدان، جعبه جواهرات، منسوجات و کاشی نگاری.
پیشینه هنر گل و مرغ(همنشینی گل با پرنده)
تاریخچه دقیق این رشته هنری مشخص نیست؛ اما گزیده و بخشی از گل یا پرنده به صورت جداگانه یا مختلط (در کنار یکدیگر قرار گرفتن گل و پرنده) بر روی نقاشی های بر جای مانده بر روی سفالینه های ایران باستان، دیوار نگاره های دوره ساسانیان و برخی از ظروف دیده می شود که هنرمندان ایرانی از آن الگو ها، آرایه ها و نقوش، در آثارشان بهره گرفته اند.
به گواهی اسناد تاریخ هنر ایران، استفاده از نقش ها و نگاره های گیاهی در ایران زمین قدمتی هم سنگ با نخستین آثار دست ساز صنایع دستی مردمان این دیار دارد. از هزاره های پیش از تاریخ، سطوح سفالینه ها بستر و جایگاه مناسبی برای ترسیم نگاره ها و آرایه های گیاهی بوده و این نقش ها، به مثابه عناصر ناب طبیعی همچون کوه، دریا، خورشید و... دست مایه کار سفالگران قرار گرفته است.
شکل گیری "گل و مرغ" رایج و مرسوم امروزی از دوره صفویه صورت گرفته و تغییر و تحولات و ترکیبات آن، بعدها به وجود آمده است. نخستین آثاری که میتوان آن ها را نطفه گل و مرغ دانست به وسیله ی نقاشان تک ورقی و چند دهه پس از آزاد شدن نقاشان از دستورهای کارفرما در سال های آغاز قرن 11 ه ق در هنر ایرانی ظاهر شدند. تا پیش از آن دورنمایه آثار ایرانی بیشتر صحنه های داستانی از یک کتاب حماسی یا عشقی یا تاریخی بود.در مورد تاریخ پیدایش آثار گل و مرغ باید ذکر کرد که پس از رانده شدن از دربار شاه طهماسب در قرن 10 ه ق تولید نقاشی ها به صورت آزاد و فارغ از سفارشات دربار رونق گرفت. در میان هنرمندان این دوره رضا عباسی توانست نخستین بار پرنده کوچکی را از زمینه آثار نقاشی بیرون آورده و به مضمون اصلی نقاشی تبدیل کند. وی پرندگانی را تصویر می کرد که در محیط زندگی او در دسترس و دید او قرار داشته و بومی باغ های اصفهان بودند. این موضوع یعنی نقاشی گل و مرغ با دیدگاهی طبیعت گرایانه ایجاد می شود و در ابتدا پرنده ای بر درخچه یا گیاهی ظاهر می شود.
در رابطه با این موضوع که گل و مرغ برای اولین بار است که در نقاشی ایرانی به صورت یک موضوع مستقل ظاهر می شود باید گفت:
گل ها و پرنده ها از قرن 9 در نقاشی ایرانی وجود دارند اما گل ها و پرنده های مستقل از قرن 11 هجری قمری به بعد به فراوانی نقاشی می شوند و به صورت (تک نقاشی) بر صفحات مرقعات می نشینند.در آثار امروزی، نگاهی به طرح مرغان نمادین که آراسته به رموز عرفانی و عاشقانه هستند و با انواع سنتی گل ایرانی همراه شده اند، ما را به این نتیجه می رساند که می توان در پرتو آموزه ها و آرمان های ایرانی به فضاهای نوینی دست یافت، ذوق و احساس لطیف هنرمندان پیشین این دیار را جاودانه ساخت ، و از خلق آثاری که با روح معنوی هنر ایرانی پیوند ندارد یا الگوبرداری چیره دستانه ای از آثار سنتی نیست، پرهیز کرد.
منابع:
- ماچیانی، حسینعلی. (1381). مرغان تسبیح گوی. تهران: کلهر.
- بنیون، لورنس و دیگران. (1367). سیر تاریخ نقاشی ایران. تهران: امیرکبیر.
- http://darnia.ir
