مینیاتور و نگارگری و تذهیب و تشعیر و گل و مرغ ایرانی

گل و مرغ سبکی در نگارگری ایرانی

نقاشی گل و مرغ در نگارگری و نقاشی ایرانی نیز رشد کرده و بسیار پیشرفت نمود. گل و مرغ در بسیاری از هنرهای اسلامی جا باز کرده و گسترش پیدا کرد ، مجموعه هنرهایی چون مینیاتور، تذهیب، گرفت و گیر (تشعیر)، گل و مرغ، گل و بوته و ...

رنگ‌آمیزی نقش‌های گل و مرغ

گل و مرغ نماد موهبت الهی و تجلی ظریف و لطیف آفریدگار است. گفتگوی عاشقانه گل و مرغ نیز به تسبیح‌گویی خداوند و ذکر حق تشبیه می‌شود. گل مقام معشوق را دارد و پرنده (مرغ)، عاشق. در نگارگری گل و مرغ ایجاد هارمونی بین عناصر نقاشی بسیار ظریف است. لازم نیست حتماً پرنده نیز در اثر ترسیم شود اما در صورت حضور به حالت انتظار صبورانه برای شکوفایی گل و عشقبازی با او است. پرنده گاه با اوج‌گیری و حالت سرمستی، خود را از عالم ماده جدا کرده و حالت صعود به سوی عالم غیرمادی دارد.رنگ‌آمیزی نقش‌های گل و مرغ و به طور کلی نگارگری ایرانی، واقع‌گرا نیست و نقاش در انتخاب رنگ‌ها کمابیش آزادی عمل دارد.هنرمندان تذهیب‌کار و نگارگران گل و مرغ و نیز هنرمندان عرصه نقاشی‌خط، مخصوصا در عرصه عبارات «بسم‌الله» و «آیات الهی» در مقطع حرفه‌ای و تخصصی گاهی از شرکت در نمایشگاه‌های اینچنینی سرباز می‌زنند.این موضوع در تکثیر آثار ایشان بدون اجازه خالق اثر ریشه دارد. هنرمند حق دارد درباره نشر، تکثیر و الگوبرداری از اثر خود صاحب نظر باشد.طرح گل و مرغ و تذهیب و یا سیاه‌مشق‌ها و نقاشی‌خط‌های اسلامی در حالتی روحانی و معنوی توسط هنرمند خلق می‌شود و اثر بجا مانده حاصل و یادگار لحظات راز و نیاز و مناجات هنرمند با خالق هستی است. گاهی هنرمند آرزوی نصب تابلوی هنری خود در اماکن متبرک چون مشهدالرضا(ع) را در سر دارد که ناگاه طرح خود را به شکل برچسب روی مینی‌بوس‌های حواشی شهر می‌بیند. این موضوع واقعا دلگیرکننده است.این فرضیه اغلب هنرمندان است که هنرمند برای مردم کار نمی‌کند بلکه برای دل خودش کار می‌کند و اجازه می‌دهد دیگران از آن بهره ببرند؛ موضوع این است که منظور از این بهره، بهره فرهنگی است. هنرمند به واسطه زبان هنر بر جامعه خود اثر می‌گذارد و آن را تعالی می‌بخشد و این همان بهره‌ای است که قرار است جامعه از هنرمند دریافت کند. در حالی که هم‌اکنون با وجود سوءاستفاده از آثار هنرمندان این استفاده تبدیل به بهره مادی شده است.گاهی ناشران در طراحی جلد کتب مختلف از طرح‌هایی چون تذهیب و گل و مرغ استفاده می‌کنند که خالق آن از چاپ آن بی‌خبر است.خلق اثر هنری برای هنرمند هزینه برمی‌دارد؛ خالق هنر بر روی اثر خود مدت‌ها وقت و انرژی و عشق و فکر هزینه می‌کند و فقط در صورتی که آن را به فروش برساند می‌تواند عایدی مالی از آن داشته باشد؛ این در حالی است که در بسیاری مواقع هنرمندان در تمام عرصه‌ها تمایل چندانی به فروش آثار خود ندارند.تکریم هنرمند و اثر خلق شده توسط او و مشاهده بازتاب اثر در جامعه، حداقل انتظار هنرمند است. مخصوصا هنرمندان هنرهای اسلامی توقعی از جنس مادی از مخاطب خود ندارند، اما سواستفاده از آثار آنان، مخصوصا الگوبرداری و نشر آن در فضاهای نامتعارف برای هنرمند آزاردهنده است.در بسیاری مواقع همه انگیزه هنرمند از شور و شعف ایجاد شده در هنرآموزان پس از مشاهده اثر او تأمین می‌شود. هنرمند با دیدن وجد شاگردان برای ادامه مسیر به راه‌یابی آنان کمک می‌کند و نقش معلم به خود می‌گیرد و این‌گونه عشق و شور را به نسل بعد از خود منتقل می‌کند. زبان هنر، زبانی ارزشمند برای انتقال مفاهیم دینی و اسلامی است و بر ما است که آموزش‌دهندگان این زبان را را ارج دهیم و تأثیرگذاران این عرصه را از آسیب‌های اجتماعی مصون بداریم.

 

تاریخچه

از نظر تاریخی ترکیب گیاهان و پرندگان از زمان دور شدن ترسیم گیاهان به طرح‌های هندسی آغاز شد. زیرا گل‌ها و گیاهان با بافت حلقه‌ای و پر خم و پیچ خود می‌توانند طرح‌های هندسی را بپذیرند اما پرندگان با نرمی اندام‌هایشان به طرح‌های غیرهندسی نیاز دارند.آثار گل و مرغ از دوران سلجوقی، صفوی و قاجار وجود دارند که تفاوت‌هایی با هم دارند اما روند تغییرات آنها در طول زمان کند بوده است. در اواخر دوران صفویه پرندگان با دقت زیادی کشیده می‌شدند و پس از آن تغییر شگرفی در این هنر دیده نمی‌شود. در شیوه اجرا تفاوت‌هایی وجود دارد برای مثال در مکتب شیراز گلبرگ‌ها پُرتر هستند و در روش‌های دیگری کاملا نازک و اندک هستند.

نقاشی گل و مرغ

اصطلاحی برای توصیف یک گونه از نقاشی قدیم ایرانی، که دارای موضوع گل، برگ، پرندگانی چون بلبل، و گاه پروانه بود. نقاشان، غالباً در بازنمایی موضوع از طبیعت مایه می گرفتند. و اسلوب پرداز به کار می بردند. به صورت نقاشی مستقل و یا در ارتباط با برخی هنرهای کاربردی (چون قلمدان نگاری)، متداول بوده است.نقاشی گل و مرغ، محتملاً، در نقاشی چینی ریشه داشت. محمد زمان، و سپس شفیع عباسی، نخستین نمونه های این گونه نقاشی را آفریدند.
بعداً شمار زیادی از هنرمندان سده های دوازدهم و سیزدهم هجری به آن روی آوردند. آثار لطفعلی شیرازی در این زمینه، به خصوص از لحاظ اسلوب کار، ممتازند
 مرغان بهشتی در نقاشی گل و مرغ

از هزاره های پیش از میلاد، استفاده از نقوش پرندگان و گل ها بر روی آثاری چون سفالینه ها و دیوار نگاره ها رایج بوده و در سیر تحول خود در دوره اسلامی، نقوش ظرافت و کمال یافته تا گل ومرغ به عنوان طرحی اصیل در هنرها جایگاه خاصی داشته باشد.باتوجه به این سابقه کهن در فرهنگ و هنرهای ملی این سبک و شیوه در تمام رشته های هنرهای سنتی به کار گرفته شد. گل و مرغ در سنت هنری نقش پردازی ایرانی، از شاخه های هنر نگارگری به شمار می رود. مجموعه ای از هنرهایی چون مینیاتور، تذهیب، گرفت و گیر (تشعیر)، گل و مرغ، گل و بوته و ... که شیوه های برآمدن و بالیدن آن به گونه ای بنیادی با هنرهای دیگری چون خوشنویسی و به ویژه کتاب آرایی در پیوند بوده است. در حقیقت این هنرها زمینه های جلوه گری و پویایی نگارگری را در همه شاخه های آن فراهم ساخته اند.
جلوه های پرنده و مرغ در هنر ایرانی پیشینه ای دراز دارد، پیشینه ای که به گونه ای بنیادی از فرهنگ ایرانی مایه گرفته است. سیمرغ برجسته ترین نمونه ی پرنده ی نمادین در فرهنگ و هنر ایرانی است، در هم پیوسته با گیاه و رستنی و زایش آن، این پرنده که در روایات اسلامی عنقا نامیده می شود همان سین مورو ی پهلوی است.
خوی ایزدی سیمرغ از میان نامه های پارسی در هم پیوسته با فرهنگ ایرانی پیش از اسلام، بیش از هر جای دیگر در شاهنامه نمودار شده است. به گواهی شاهنامه سراسر زندگی خاندان رستم با این پرنده اسطوره ای پیوند خورده است و در همه جا سیمرغ به گونه ای شگفت انگیز گره گشایی می کند.
جایگاه نمادین پرندگان به سیمرغ منحصر نمی شود، بلکه در منطق الطیر عطار، به خوبی صفات و شخصیت های گوناگونی را که هر پرنده نمادی از آن است بیان کرده است.
گردیسی مفهوم نمادین سیمرغ در فرهنگ اسلامی و چگونگی گذر آن از نقش مایه های اساطیری به قلمرو صورت های مثالی در اندیشه های سهروردی (587-549) روشن ترین، فشرده ترین و شیواترین بیان خود را باز می یابد. سهروردی که می کوشید تا انگاره های فرهنگ ایرانی پیش از اسلام را در پرتو مفاهیم فرهنگ اسلامی بازخوانی کند، به گونه ای سامان مند و بر پایه ی بن انگاره های نگرش اشراقی، در بازخوانی تاویل گرایانه ی داستان های شاهنامه که از دید او نشانه های حکمت ایرانیان باستانی در آن موج می زند، سیمرغ را به جایگاهی بر می کشد که جلوه گاه پروردگار است. نخستین جلوه های پرنده و مرغ در کتاب نگاری به دوره ای بر می گردد که در سنت تاریخ نگاری هنر ایرانی دوره اسلامی مکتب بغداد* نامیده می شود.هم اکنون هنرمندان این رشته هنری در آفرینش های هنری خود تصاویر واقعی از پرندگان را با قوه خیال در هم آمیخته و آثار گهربار می آفرینند که تزیینی بر کلام الله مجید و کتب دیگر است. متاسفانه این شاخه از هنرهای دستی و سنتی هم اکنون جز رشته های کم رونق و مهجور به شمار می آید و لازم است که جوانان خوش ذوق که دستی در هنر دارند برای پاسداشت این شاخه از هنر اصیل ایرانی اهتمام ورزند.  نقاشی گل و مرغ. اصطلاحی برای توصیف یک گونه از نقاشی قدیم ایرانی،  که دارای موضوع گل، برگ، پرندگانی چون بلبل، و گاه پروانه بود. نقاشان، غالباً، دربازنمایی موضوع از طبیعت مایه می گرفتند، و اسلوبِ پرداز به کار می بردند. به صورت نقاشی مستقل و یا در ارتباط با برخی هنرهای کاربردی (چون قلمدان نگاری) متداول بوده است. نقاشی گل و مرغ محتملاً در نقاشی چینی ریشه داشت، محمد زمان و سپس شفیع عباسی نخستین نمونه های این گونه نقاشی را آفریده اند. بعداً شمار زیادی از هنرمندان سده های دوازده و سیزده هجری به آن روی آوردند. آثار لطفعلی شیرازی در این زمینه، به خصوص از لحاظ اسلوب کار، ممتازند." 
  به نظر می رسد گل و مرغ به صورتی که امروزه می شناسیم – با تمام ریزه کاریها و متفاوت از سبک قدیم نقاشی ایران با رنگهای تخت و سطوح، بدون حجم- از زمان گرایش نقاشان ایرانی به شیوه «طبیعت پردازی» به وجود آمده است. گرچه هنر نقاشی در ایران کمابیش از تداوم برخوردار بوده است؛ و در آثار چندی از هنرهای مصور ایران در سده های نهم و دهم می توان تصویر پرنده را به همراه گل مشاهده نمود؛ با این وجود نقاشی پرنده در کتاب آرایی ایران جایی نداشت وجز در پارهای از صفحات کلیله و دمنه و عجایب المخلوقات در جای دیگری دیده نشد. در آثار هنرمندانی چون سلطان محمد -در دوران صفویه- موضوع گل و پرنده گاه در پس زمینه مشاهده می شود. تصویر تک پرنده در برخی از طرحهای رضا عباسی نیز دیده می شود؛ در واقع محمد شفیع (پسر رضا عباسی) نخستین کسی است که به طور جدی به طرح گل وپرنده پرداخت.  لیکن حضور پررنگ گل ومرغ در نقاشی ایران در سده یازدهم و به واسطه کار هنرمندانی چون محمد زمان بوده است؛ یعنی همزمان با ورود آثار هنری اروپایی به ایران، و تماس مستقیم با نقاشان اروپایی مقیم اصفهان، نقاشی «جلفای نو» و «نقاشی گورکانی» . به واسطه این آشنایی، هنرمندانی چون محمد زمان و پس از وی شاگردانش چون علی اشرف (شاگرد احتمالی محمد زمان و یا محمد علی) به اسلوب طبیعت پردازی روی آوردند؛ واین سرآغاز جنبش «فرنگی سازی» در ایران بود. فرنگی سازی موضوعات تازه ای (چون گل و مرغ، چهره و منظره و غیره) را به نقاشی ایرانی وارد کرد.
   تصاویر گل ومرغ کاربرد رایجی در «نقاشی لاکی» و «قلمدان نگاری» داشتند. قلمدان نگاری که از اواخر سده یازدهم در ایران متداول شد؛ توسط بسیاری از هنرمندان سده های دوازدهم سیزدهم دنبال شد. از این دسته هنرمندانی چون علی اشرف و آقا نجف تقریبا تمامی فعالیت خود را به این هنر تخصیص داده بودند. قلمدان نگاران به پیروی از سلیقه خریداران، بیشتر به نقاشی گل ومرغ و فرنگی سازی می پرداختند ( با این حال، قلمدانهایی به شیوه «ایرانی سازی» نیز در دست است). 
  از هنرمندان مشهور سبکی که در آن به مضمون گل و پرنده می پرداختند؛ لطفعلی خان شیرازی بود که در آثار وی پرنده کوچکتر شده و سهم بیشتری از ترکیب بندی به گل اختصاص یافت. درست در این هنگام مفهوم عاشقانه گل سرخ و بلبل که از مفاهیم ادب فارسی است؛ وارد این شیوه نقاشی شد. از آن پس بلبل را همواره در کنار گل سرخ می بینیم که بر شاخ درختی نشسته، سر خود را بالا گرفته و چهچهه می زند.

 

تاریخچه

 

گل و مرغ سبکی در نگارگری ایرانی است.

نقاشی گل و مرغ از شیوه‌های مرسوم نقاشی و نگارگری ایرانی است که از دوران سلجوقی، صفوی و وجود داشت. از نظر تاریخی ترکیب گیاهان و پرندگان از زمان دور شدن ترسیم گیاهان به طرح‌های هندسی آغاز شد. زیرا گل‌ها و گیاهان با بافت حلقه‌ای و پر خم و پیچ خود می‌توانند طرح‌های هندسی را بپذیرند اما پرندگان با نرمی اندام‌هایشان به طرح‌های غیرهندسی نیاز دارند. آثار گل و مرغ در دوران‌های مختلف، تفاوت‌هایی با هم دارند اما روند تغییرات آنها در طول زمان کند بوده‌است و بیشتر در شیوه اجرا تفاوت‌هایی وجود دارد برای مثال در مکتب شیراز، گلبرگ‌ها پُرتر هستند و در مکتب‌های دیگری کاملا نازک و اندک هستند.گل و مرغ نماد موهبت الهی و تجلی ظریف و لطیف آفریدگار است. گفتگوی عاشقانه گل و مرغ نیز به تسبیح‌گویی خداوند و ذکر حق تشبیه می‌شود. گل مقام معشوق را دارد و پرنده (مرغ)، عاشق. در نگارگری گل و مرغ ایجاد هارمونی بین عناصر نقاشی بسیار ظریف است. لازم نیست حتماً پرنده نیز در اثر ترسیم شود اما در صورت حضور به حالت انتظار صبورانه برای شکوفایی گل و عشقبازی با او است. پرنده گاه با اوج‌گیری و حالت سرمستی، خود را از عالم ماده جدا کرده و حالت صعود به سوی عالم غیرمادی دارد.از نظر تاریخی ترکیب گیاهان و پرندگان از زمان دور شدن ترسیم گیاهان به طرح‌های هندسی آغاز شد. زیرا گل‌ها و گیاهان با بافت حلقه‌ای و پر خم و پیچ خود می‌توانند طرح‌های هندسی را بپذیرند اما پرندگان با نرمی اندام‌هایشان به طرح‌های غیرهندسی نیاز دارند.آثار گل و مرغ از دوران سلجوقی، صفوی و قاجار وجود دارند که تفاوت‌هایی با هم دارند اما روند تغییرات آنها در طول زمان کند بوده است. در اواخر دوران صفویه پرندگان با دقت زیادی کشیده می‌شدند و پس از آن تغییر شگرفی در این هنر دیده نمی‌شود. در شیوه اجرا تفاوت‌هایی وجود دارد برای مثال در مکتب شیراز گلبرگ‌ها پُرتر هستند و در روش‌های دیگری کاملا نازک و اندک هستند.

نقاشی گل و بوته

تصاویر گل و گیاهان در بیشتر مینیاتورها، نقاشی‌های روی دیوار، کاشی‌کاریها، نقوش قالی و سایر هنرهای صناعیایرانی جای گرفته‌است و هنرمندان ایرانی از این عناصر زیبا در طرح‌های خود بسیار استفاده کرده‌اند. از اساتید معروف و متبحر گل و بوته و آب رنگ «لطفعلی خان شیرازی» است که در زمان محمد شاه می‌زیسته‌است. کارهای روغنی او به ویژه آثار روی جلد کتاب، از آثار گران‌بهای کتابخانه سلطنتی است «شاردن» درباره نقاشی ایران می‌گوید: ایرانیان در کشیدن تصاویر و طرح‌های فرنگی بی‌نظیر و در ترسیم نمونه‌های گل که در این طرح‌ها از رنگ‌های شاد و زیبا استفاده می‌کنند، بی‌رقیب هستند.

 پیشینه

 

 

فتحعلی‌شاه قاجار اثر میرزا بابا

آغاز شیوه نقاشی دوران قاجار را باید در دوران افشار و زند جستجو کرد. اما به سبب کوتاه بودن این دو دوره و ناآرامی‌های مختلف سیاسی و اجتماعی آثار چندانی از دروران‌های افشار و زند بر جای نمانده‌است. از کتب تصویر شده این دوران می‌توان به تاریخ جهانگشای نادری اشاره کرد. از استادادان دوره افشار می‌توان به محمد علی بیگ، ابدال بیگ، داوود نقاش، محمدرضا هندی و هادی نقاش اشاره کرد نقاشی دوران زند که خود ادامه دهندهْ سنت فرنگی سازیصفوی بود، با مختصر تغییری به دورهْ قاجار انتقال یافت. می‌توان گفت که مکتب موسوم به «قاجاری» در واقع از دورهکریم خان زند آغاز شد در زمان فتحعلی‌شاه شرایط برای تجدید حیات هنر درباری مناسب بود. شاه قاجار شماری از برجسته‌ترین هنرمندان را در پایتخت (تهران) گرد آورد، وآنها را به کار نقاشی پرده‌های بزرگ اندازه برای نصب در کاخ‌های نوساخته گماشت.ایل قاجار ترکانی در خدمت صفویان بودند که در اوایل سدهٔ سیزدهم بر ویرانه‌های قلمرو کریم خان زند با بی رحمی به قدرت رسیدند. نخستین سال‌های فرمانروایی فتحعلی‌شاه همزمان با جنگ‌های ناپلئون در اروپا بود و کشمکشی سیاسی میان انگلستان و فرانسه در دربار ایران جریان داشت (که به پیروزی انگلیسی‌ها انجامید، زیرا هدایای گرانبهاتری با خود آوردند). فتحعلی‌شاه نیز در ضمن برقراری رابطهٔ سیاسی، در گیر جنگ با روسها شد. هیچ گاه پیش از این چنین تماس نزدیک و پیوسته‌ای میان ایران و قدرت‌های اروپایی برقرار نشده بود. دیپلمات‌ها و مأموران اروپایی در تهران استقرار یافتند و مسافران فرنگی، دسته دسته، سراسر قلمرو شاه را زیر پا گذاشتند. بیشتر اطلاعات دست اول ما دربارهٔ نقاشی این دوره بر پایهٔ گزارش‌های این گردشگران استوار استنقاشی دوره قاجار که از اول قرن نوزدهم میلادی شروع می‌شود و تا اوائل قرن بیستم ادامه می‌یابد را می‌توان به دو دوره کلی تقسیم کرد: از آغاز تا اواخر سلطنتناصرالدین شاه که نقاشان در این دوره مواردی از نقاشی خارجی را که به مذاقشان خوش می‌آمد، انتخاب و آن را در سنت خود ادغام کردند که تلفیق شیوه‌های نو و کهنه منجر به شیوه نقاشی متمایزی شد که کاملاً ایرانی بود؛ و دوره دوم مقارن با سلطنت ناصرالدین شاه و پس از او که در این دوره روز به روز محدویت هنر درباری آشکار تر و محسوس تر می‌شد و نقاشی رسمی و کلاسیک نیازهای فرهنگی و هنری زمان را برآورده نمی کرد.نگارگری قاجاری در این دوره نقاشی روی بوم رواج یافت. نقاشی‌ها بسیار متأثر از نقاشی غربی بودند. پرتره کشیدن خاصه بسیار مورد توجه قرار گرفت. تنها از فتحعلی‌شاه تعداد بیست پرتره باقی مانده است.

منبع: https://miniturenovin.persianblog.ir